استاد جلیل شهناز
(زاده ۱ خرداد ۱۳۰۰ اصفهان)
(درگذشته ۲۷ خرداد ۱۳۹۲ تهران )
یکم خرداد مصادف با زادروز استاد جلیل شهناز را به علاقمندان هنر موسیقی تبریک و تهنیت میگوییم.
استاد جلیل شهناز فرزند شعبان خان بود که علاوه بر تار (ساز اختصاصی‌اش) سه‌تار و سنتور هم می‌نواخت.
جلیل شهناز از بزرگ‌ترین و سرشناس‌ترین نوازندگان تار و سه تار سدهٔ اخیر در ایران است که توانست با استفاده از تکنیک‌های برجسته در شیوه تارنوازی بسیاری از ردیف‌های موسیقی سنتی ایران را با تار بنوازد که از جمله آنها نواختن در مایه دشتی و دشتستانی است.
جلیل شهناز، از کودکی به موسیقی علاقه‌مند شد و نواختن تار را در نزد عبدالحسین شهنازی و برادر بزرگ خود حسین شهناز که به خوبی ساز می‌نواخت، آغاز کرد.
پشتکار زیاد و استعداد شگرف جلیل به حدی بود که در سنین جوانی از نوازندگان خوب اصفهان شد. شهناز در جوانی با حسن کسائی (نوازندهٔ سرشناس نی) آشنا شد که این آشنایی آغاز همکاری بلندمدت آن دو بود.
جلیل شهناز از سال ۱۳۲۴ در تهران ساکن شد و با رادیو تهران شروع به کار کرد و در بسیاری از برنامه‌ها به عنوان تک‌نواز شرکت داشت.
او در طول زندگی هنری خود با هنرمندان والای کشور از جمله #فرامرز_پایور ،حبیب‌الله_بدیعی، #پرویز_یاحقی، همایون خرم، علی تجویدی، منصور صارمی، رضا ورزنده، امیر ناصر افتتاح، جهانگیر ملک، اسدالله ملک، حسن کسائی، محمد موسوی، تاج اصفهانی، ادیب خوانساری، محمودی خوانساری، عبدالوهاب شهیدی، اکبر گلپایگانی، حسین خواجه امیری و محمدرضا #شجریان همکاری داشته‌است.
شهناز در سال ۱۳۸۳ به عنوان چهره ماندگار هنر و موسیقی برگزیده شد. همچنین در ۲۷ تیر سال ۱۳۸۳، مدرک درجه یک هنری (معادل دکترا) برای تجلیل از یک عمر فعالیت هنری به وی اهدا شد.
جلیل شهناز، علاوه بر نواختن تار که ساز اختصاصی او بود با نواختن ویولون، سنتور و تمبک نیز آشنایی داشت.
در رابطه با ویژگیهای سبک تار نوازی استاد جلیل شهناز، مطالب بسیاری گفته و نوشته شده است ولی بیان برخی نکات پیرامون این موضوع خالی از لطف نمی‌باشد چرا که امروزه تقریباً نوازنده تاری نیست که تاثیر شگرف این ساز بر مضراب و پنجه او خودنمایی نکند و اهل فن می دانند پس از #شهناز، جمله‌پردازی‌ها، صداکشی از ساز، پنجه‌کاری‌ها و مضراب‌ها در ساز تار دچار تغییرات محسوس شد و جلیل شهناز همانند اساتیدی چون علی اکبرخان شهنازی و عبادی جزو معدود نوابغی است که وجود آنها نوازندگی یک ساز را در زمان خود دچار تحول کرد و به بیان بهتر آن را به روز نمود.
ریزهای متنوع، مضرابهای چپ بسیار شفاف و با سرعت خیره کننده بواقع غیرقابل تقلید مضرابهای راست بسیار حساب شده که بسته به سلیقه نوازنده به نقاط مختلفی از طول سیم نواخته می‌شود و صداهای متفاوتی ایجاد می‌کند، همچنین طرز استفاده از ویبراسیون ها و نتهای زینت، … همه و همه بسیار خاص بوده و از مختصات سبک تار نوازی جلیل شهناز است.
تغییر پرده های بجا در طول نوازندگی و استفاده مناسب از گوشه‌های گوناگون و همچنین چهار مضرابهای بین آواز که به هنگام اجرای برخی گوشه‌های خاص مثل:
دلکش، عشاق، شکسته، حجاز، عراق، بیات راجه یا بیداد نواخته می شود، شنونده را با خود به آسمان می برد.
ریتم های فوق‌العاده‌ای که در ضربی‌های شهناز مشاهده می‌شود، اعم از ضربی‌های سنگین یا چهار مضرابهای سریع و همچنین ضدضرب‌ها و یا تغییرات ریتم در حین اجرا بدلیل تسلط وی بر ساز تنبک بوده و مهارت کامل نوازنده را در ریتم شناسی بیان می کند، گرفتن «سرضرب» در چند میزان جلوتر بعد از اجرای یک جمله پیچیده و طولانی نیز خاص ساز شهناز است.
توضیح این که در برخی موارد حین شنیدن قطعات ضربی که توسط ایشان اجرا شده، بنظر می‌رسد قطعه از ضرب افتاده است ولی در ادامه ملودی در میزانهای بعدی و در انتهای جمله ریتم به سر ضرب طبیعی خود بر می‌گردد که از شگردهای خاص شهناز است.جنس صدای تار و شفافیت این صدا و زیبایی فوق‌العاده آن منحصر به فرد بوده و نمی‌توان بدیلی برای این صدا در میان نوازندگان تار یافت.
البته توضیح این نکته ضروری است که ساز مورد استفاده جلیل شهناز که مطابق با سبک و سیاق نوازندگی وی است از تارهای ساخت استاد فقید یحیی می‌باشد و یاداور می‌گردد نوازندگانی مانند علی اکبر خان شهنازی، غلامحسین بیگجه خانی و حتی کلنل وزیری بدلیل اجراهای سرعتی و نیز ریزهای پیوسته در نوازندگی از تارهای ساخت مرحوم جعفر صنعت استفاده نموده اند که صداهای بسیار ماندگار و دلنشینی نیز از خود به یادگار گذاشته اند.
به هر صورت صدایی که از تار شهناز به گوش می رسد بسیار خاص بوده و با شنیدن همان چند مضراب اول هویت نوازنده را معرفی می نماید.
جلیل شهناز در ۲۷ خرداد سال ۱۳۹۲ در سن ۹۲ سالگی درگذشت.
روحش شاد
